Thảng thốt Gia Định - Sài Gòn xưa

Hai chữ Gia Định đã gắn liền với lịch sử thành lập Sài Gòn và con người Sài Gòn. Dân Gia Định xưa, không ai không nghe danh  “Gia Định tam gia” Lê Quang Định, Ngô Nhân Tịnh và Trịnh Hoài Đức- người đã “vẽ” lại lịch sử Gia Định- Sài Gòn qua quyển “Gia Định Thành Thông Chí” nhờ vậy người Sài Gòn – TP HCM hôm nay mới biết rõ tường tận vùng đất Nam Bộ và TPHCM. Cả ba người đều là học trò cũng của một bậc túc nho  tài danh Gia Định Xử sĩ Sùng Đức tiên sinh - Võ Trường Toản. Đất Gia Định cũng từng là bãi chiến trường tô thắm máu đào của hai dòng họ Nguyễn đối đầu, nồi da xáo thịt. Nơi đây cũng từng là chiến tuyến oai hùng của nhân dân miền nam chống lại giặc Pháp xâm lược. Hai chữ Gia Định suốt ba trăm năm qua cũng đã hằn sâu vào ký ức bao nhiêu thế hệ.

‘Phủ Gia Định, Phủ Gia Định, nhà đủ người no chốn chốn;
‘Xứ Sài Gòn, xứ Sài Gòn, ăn ở vui thú nơi nơi…’   

Gia Định đâu phải là nơi nào xa lắc mà nó chính là một vùng đất rộng lớn bao gồm cả Sài Gòn – Chợ Lớn và một phần của Định Tường xưa, tên gọi Phiên Trấn Dinh. Lúc ấy, tên gọi Gia định được gọi kèm với địa danh Đồng Nai: “Nhà Bè  nước chảy chia hai/ Ai vào Gia Định Đồng Nai thì vào”.

Theo tác giả Huỳnh Minh từ năm 1698, Chưởng cơ Nguyễn Hữu Cảnh, vị kinh lược đầu tiên ở miền nam, đã chi Phiên Trấn Dinh thành Phủ Gia Định và huyện Tân Bình. Phủ Gia Định bao gồm cả vùng đất đặt dinh Phiên Trấn. Đến năm 1790, sau khi thu hồi đất Gia Định, Nguyễn Ánh cho xây thành và mệnh danh nơi nầy là Gia Định Kinh, “Địa vị” và “cấp hàm” của  Gia Định thay đổi theo thời thịnh trị  của vua Gia Long và chiến sự. Năm 1802, sau khi công thành danh toại, vua Gia Long hạ cấp còn ‘Gia Định trấn’, rồi xuống cáp dần dần chỉ còn ‘Gia Định Thành’, ‘Tỉnh Gia Định’. Từ năm 1866, Pháp bỏ tên tỉnh Gia Định mà gọi là tỉnh Sài gòn cũng là địa bàn cũ của tỉnh Gia Định nhưng không chi thành phủ huyện mà chi thành 7 hạt tham biện trong đó có hạt Sài Gòn.

Đến năm 1885

Đến năm 1885, Pháp đổi hạt Sài Gòn thành hạt Gia Định để phân biệt với thành phố Sài Gòn.  Và không biết buồn tình chi nữa, từ năm 1889, Hạt Gia Định có tên là tỉnh Gia Định-một trong 20 tỉnh của Nam Kỳ lục tỉnh cũ. Dưới chế độ VNCH , tỉnh Gia Định như ‘Ôm’ Đô thành Sài Gòn trong lòng –rộng 1.499km2 với 1.282.000 dân, chia ra 8 quận  là Bình Chánh, Cần Giờ, Hóc Môn, Nhà Bè, Quảng Xuyên, Tân Bình, và  Thủ Đức. Những thị trấn quan trọng là Bà Chiểu (Xã Bình Hòa), Thị trấn Phú Nhuận (xã Phú Nhuận, quận Tân Bình) , thị trấn Thị Nghè (xã Thạnh Mỹ Tây)…Tòa Hành Chánh Tỉnh Gia Định đặt tại Bà Chiểu (nay là Trụ sở UBND quận Bình Thạnh). Thời đó, tỉnh Gia Định có những di tích lịch sử-văn hóa quan trọng như: Lăng Ông Bà Chiểu, Lăng và miếu thờ khâm sai Nguyễn Văn Học, Lăng Phú Thành và đền thờ Trương Tấn Bửu, Lăng và đền thờ quận công Võ Tánh. Và thời ấy, nữ sinh trung học Lê Văn Duyệt (nay là trường Võ Thị Sáu) cũng nổi tiếng là học giỏi khắp vùng Gia Định,  trường Trung học Trang Trí Mỹ Thuật Gia Định (nay là trường ĐH Mỹ Thuật) đào tạo bao thế hệ họa sĩ miền nam, bệnh viện Nguyễn Văn Học là bệnh viện lớn nhất của tỉnh Gia Định , là nơi các bác sĩ y khoa tương lai của Sài Gòn-Gia Định đến thực tập…Cho đến năm 1976  tỉnh Gia Định hợp nhất vào Đô Thành Sài Gòn để trở thành TPHCM …